બિહારમાં નવી સરકાર બનાવવા માટે નીતિશ કુમારની પાર્ટી જનતા દળ યુનાઇટેડ (JDU) એ રાષ્ટ્રીય જનતા દળ (RJD) અને મહાગઠબંધનના ઘટકો સાથે હાથ મિલાવ્યા. આ નવો ફેરફાર ભાજપ સામે વિપક્ષી એકતાની શરૂઆત દર્શાવે છે. આ સાથે, જાતિ-સામાજિક-આર્થિક સર્વેક્ષણ ડેટાના આધારે વધેલા જાતિ અને પછાત વર્ગના એકત્રીકરણ દ્વારા રાજ્યના રાજકારણને ફરીથી વ્યાખ્યાયિત કરવાનો પ્રયાસ પણ કરી શકાય છે. એવા સંકેતો છે કે મહાગઠબંધનની સરકાર જાતિ-સહ-સામાજિક-આર્થિક સર્વેક્ષણને ઝડપી ગતિએ આગળ ધપાવશે. લોકસભા ચૂંટણીમાં ભાજપના હિંદુત્વ અને આતંકવાદી રાષ્ટ્રવાદનો સામનો કરવા માટે તમામ તૈયારીઓ કરવામાં આવી રહી છે.

સર્વેની કામગીરી શરૂ થયાના 45 દિવસમાં પૂર્ણ કરવામાં આવશે. સર્વેક્ષણ પેપરના ફોર્મેટમાં જાતિ, શૈક્ષણિક લાયકાત, આવક, મિલકત અને પરિવારોની આવકના સ્ત્રોતને લગતી મોટી સંખ્યામાં કોલમ હશે. શીટને આખરી ઓપ આપવામાં આવી રહ્યો છે. આ પછી આ ફોર્મેટ ડીએમને મોકલવામાં આવશે અને અધિકારીઓને ગણતરીકાર તરીકે તાલીમ આપવામાં આવશે. આ પ્રક્રિયા સમયબદ્ધ રીતે ચાલી રહી છે.

તૈયારીના આધારે, ડોર ટુ ડોર સર્વે નવેમ્બરના મધ્યથી કામચલાઉ રીતે શરૂ થશે અને ફેબ્રુઆરી 2023ની સમયમર્યાદા અનુસાર પૂર્ણ થશે, એમ એક સરકારી સૂત્રએ જણાવ્યું હતું. સૂત્રોએ જણાવ્યું હતું કે જિલ્લા મેજિસ્ટ્રેટ (DMs) ને પહેલાથી જ અધિકારીઓ અને કર્મચારીઓને એકત્રિત કરવા માટે કહેવામાં આવ્યું છે. શિક્ષકો અને કોન્ટ્રાક્ટ કામદારો તેમજ SHG સાથે કામ કરતા લોકોને સર્વેની જવાબદારી સોંપવામાં આવી શકે છે. સૂત્રોએ જણાવ્યું હતું કે સર્વેનો ડ્રાફ્ટ, રાજ્ય સરકાર દ્વારા પહેલેથી જ સૂચિત કરવામાં આવ્યો છે, જે વિવિધ જાતિ જૂથોની વ્યક્તિઓની માહિતી એકત્ર કરવા માટે હશે.

અન્ય એક અધિકારીએ કહ્યું, “અમારું માનવું છે કે રાજ્યના દરેક ઘરને આવરી લેવામાં આવશે. અમે જાતિ-સામાજિક-આર્થિક સર્વેનો ડેટા એકત્રિત કરવા અને સંગ્રહિત કરવા માટે એક એપ વિકસાવવાની પ્રક્રિયામાં છીએ.” તેમણે એમ પણ કહ્યું કે અમારી પાસે અત્યારે કર્મચારીઓની વાસ્તવિક સંખ્યા નથી. જોકે, તેમણે દાવો કર્યો હતો કે આ માટે મોટી સંખ્યામાં સ્ટાફ ઉપલબ્ધ થશે.

1990 ના દાયકામાં નોકરી અનામત પર બીપી મંડલના અહેવાલના અમલીકરણ પછી, રાજ્યના રાજકારણમાં ઉચ્ચ જાતિઓની પકડને નબળી પાડવા માટે આરજેડીએ આક્રમક રીતે પછાત વર્ગો, ખાસ કરીને યાદવો અને ઇબીસીને એકત્ર કરીને સામાજિક ન્યાય કાર્ડ રમ્યું.

2006માં, મુખ્યમંત્રી નીતિશ કુમારે ગ્રામીણ સ્થાનિક સંસ્થાઓમાં EBC માટે 20% અને મહિલાઓને 50% અનામત આપી હતી. આનાથી પંચાયતોમાં EBC ના પ્રતિનિધિઓના ઉચ્ચ પ્રતિનિધિત્વનો માર્ગ મોકળો થયો. એવું કહેવાય છે કે જેડી(યુ)ને આનો રાજકીય ફાયદો મળ્યો. નીતીશ કુમારે EBCમાં પોતાની પકડ મજબૂત કરી, જે રાજ્યના લગભગ 26% મતદારો છે.
પટના કૉલેજના ભૂતપૂર્વ પ્રિન્સિપાલ નવલકિશોર ચૌધરી જેવા રાજકીય નિરીક્ષકોને લાગે છે કે એકવાર જાતિ સર્વેક્ષણના ડેટા ભેગા થઈને પ્રકાશિત થઈ જશે તો રાજ્યના રાજકારણમાં એક નવું મંથન થવા જઈ રહ્યું છે. “RJD-JD(U) એકસાથે આવવાથી ભાજપ માટે પહેલેથી જ ખતરો ઉભો થયો છે. જાતિ સર્વે પછાત એકત્રીકરણના મંડળના રાજકારણને પાછું લાવશે. એનડીએને પણ જાતિના સિદ્ધાંતનું પાલન કરવાની ફરજ પડશે. પરંતુ તે સારો સંકેત નથી.
તેમને સમજાયું કે બીજેપીની કટ્ટર હિન્દુત્વ વિચારધારા અને મજબૂત રાષ્ટ્રવાદનો સામનો કરવા માટે બિહારમાં જાતિના રાજકારણને પુનર્જીવિત કરી શકાય છે. પરંતુ તે ઇચ્છિત પરિણામ આપી શકશે નહીં. “ધર્મની ઓળખ જાતિની ઓળખને સમાવી લેશે,” તેમણે કહ્યું.

જો કે, આરજેડી અને જેડી(યુ) નેતાઓ તેને ફાયદાકારક માની રહ્યા છે. આરજેડીના વરિષ્ઠ નેતા અને પૂર્વ મંત્રી અબ્દુલ બારી સિદ્દીકીએ જણાવ્યું હતું કે જાતિ સર્વેક્ષણ ડેટા માત્ર સરકારી નોકરીઓ અને શૈક્ષણિક સંસ્થાઓમાં લોકોની સંખ્યાના આધારે પ્રતિનિધિત્વને સરળ બનાવશે નહીં, પરંતુ વિવિધ જાતિના ઉમેદવારોને ટિકિટ ફાળવવામાં માર્ગદર્શક બળ બનશે.

“ઓછામાં ઓછું જાતિ સર્વેક્ષણ એ સ્પષ્ટ ખ્યાલ આપશે કે કયા સમુદાયની વસ્તી અને તેમને વિવિધ સૂચકાંકોમાં કેવી રીતે મૂકવામાં આવે છે. અમારે ટિકિટ ફાળવણીમાં જાતિના ડેટાના આધારે વ્યૂહરચનાનું પુનઃમૂલ્યાંકન કરવું પડશે. આ સામાજિક ન્યાય માટેની અમારી લડાઈને મજબૂત બનાવશે.”

આરજેડીના આંતરિક સૂત્રોએ જણાવ્યું હતું કે જાતિ સર્વેક્ષણ ડેટાનો ઉપયોગ પાર્ટીના સામાજિક ન્યાય કાર્ડને મજબૂત કરવા અને યાદવ અને અન્ય ઓબીસી અને નબળા વર્ગોમાં તેના મત આધારને મજબૂત કરવા માટે કરવામાં આવશે. ગુરુવારે, મહાગઠબંધન સરકારના નાયબ મુખ્ય પ્રધાન, તેજસ્વી પ્રસાદ યાદવે આરોપ મૂક્યો હતો કે ભાજપ જાતિ સર્વેક્ષણમાં અવરોધ ઊભો કરી રહી છે. તે દર્શાવે છે કે ગરીબોના ઉત્થાન અને સામાજિક ન્યાયના વિરોધમાં રાષ્ટ્રીય પક્ષ સામે આરજેડીનો હુમલો કેવી રીતે તીવ્ર થવાની સંભાવના છે. ભૂતકાળમાં તેમણે એવી દલીલ કરી હતી કે ગરીબો માટે કલ્યાણકારી યોજનાઓ લાગુ કરવા માટે જાતિની વસ્તી ગણતરી જરૂરી છે.

જહાનાબાદના JD(U)ના સાંસદ ચંડેશ્વર પ્રસાદ જાતિની વસ્તી ગણતરીના મજબૂત હિમાયતી રહ્યા છે. “જાતિ સર્વેક્ષણ બિહારમાં વિવિધ સમુદાયો, ખાસ કરીને પછાત વર્ગોની વાસ્તવિક સંખ્યાને ઓળખવામાં મદદરૂપ થશે. વસ્તી જેટલી વધુ, તેની ભાગીદારી વધુ. અમે લાંબા સમયથી આ સિદ્ધાંતને આગળ ધપાવતા આવ્યા છીએ અને તે જાતિ સર્વેક્ષણના આંકડાઓથી સાકાર થશે. હવે અમારી સરકાર જાતિ સર્વેક્ષણ સાથે સંપૂર્ણ રીતે સંકળાયેલી છે, આ કામ ટૂંક સમયમાં પૂર્ણ થશે.